Α' ΤΟΜΟΣ

Όψεις του χώρου και εθνική ταυτότητα σε ελληνικές ταξιδιωτικές αφηγήσεις του 19ου αιώνα

371

β.

Η ταξιδιωτική αφήγηση για τα βυζαντινά μνημεία: κριτική στάση απέναντι

στη συγχώνευση βυζαντινισμού και ελληνισμού

Στον ίδιο χώρο αρχιτεκτονικά παρουσιάζεται ενίοτε ο συνδυασμός αρχαίων

ερειπίων, βυζαντινής εκκλησίας και κτηρίων της οθωμανικής περιόδου. Οι ταξι-

διωτικές αφηγήσεις της εποχής προσφέρονται για να διερευνηθεί η νεοελλη-

νική ταυτότητα, όσον αφορά τη συνύπαρξη του ρομαντικού ελληνισμού και

του βυζαντινισμού,

ενώ σπανιότερα εμφανίζονται στοιχεία υβριδικότητας με

το οθωμανικό στοιχείο. Παρότι από τους ρομαντικούς Ευρωπαίους φιλέλλη-

νες, τον Κοραή και τους λόγιους οπαδούς του Διαφωτισμού και του Κλα-

σικισμού το Βυζάντιο απορρίπτεται ως σκοταδιστικό, στην πορεία του 19ου

αιώνα και υπό την πίεση της στήριξης της ιστορικής συνέχειας του έθνους

στην εθνική αφήγηση διενεργείται η συγχώνευση του βυζαντινισμού με τον

ελληνισμό. Προωθείται η ταύτιση μεταξύ εθνικής και θρησκευτικής ταυτότη-

τας, καθώς το Βυζάντιο, κατά

τον Σ. Ζαμπέλιο και τον Κ. Παπαρρηγόπουλο

στην

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους

(1881), είναι θεματοφύλακας του πνεύ-

ματος του ελληνισμού μέσω της εκκλησίας, της γλώσσας, των εθίμων και του

λαού.

Στο πλαίσιο αυτό έχει ενδιαφέρον να μελετηθούν και οι περιγραφές

ορθόδοξων εκκλησιών και μοναστηριών από τους Έλληνες λόγιους ταξιδιώ-

τες που κατά κανόνα συνοδεύονται από ηθογραφικές περιγραφές των εθίμων

της θρησκευτικής λατρείας. Στα κείμενα αυτά στο τέλος του 19ου αιώνα, που

έπονται της αναβάθμισης του Βυζαντίου στην εθνική αφήγηση και της ήττας

των λογίων που υπερασπίστηκαν τον Διαφωτισμό όσον αφορά την οργάνωση

της ελληνικής εκκλησίας (π.χ. των Θεόκλητου Φαρμακίδη, Θεόφιλου Καΐρη),

συναντάμε ενεργές τις εντάσεις μεταξύ του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού και του

ανατολικού πνεύματος της Ορθοδοξίας, όπως επίσης και την τάση απευθείας

σύνδεσης του έθνους με την παγανιστική αρχαιότητα. Έτσι, οι περιγραφές των

λατρευτικών εθίμων αποδίδονται συνήθως με κριτική ή και σκωπτική διάθεση,

καθώς οι Έλληνες λόγιοι εντός και εκτός Ελλάδος επιδεικνύουν όχι μόνο τον

σκεπτικισμό τους ως τέκνα του Διαφωτισμού, αλλά και την αναζήτηση μιας

πνευματικότητας στον θρησκευτικό χώρο σε συνδυασμό με την ανάγκη της καλ-

λιέργειας της παιδείας του έθνους. Στο κείμενο του Δημήτριου Βικέλα (1886),

27. Cyril M

ango

, «Βyzantinism and Romantic Hellenism»,

Journal of the War-

burg and Courtauld Institutes

18, (1965), σ. 29-43. Βλ. και Τ

ζιοβας

Oι μεταμορ-

φώσεις του εθνισμού και το ιδεολόγημα της ελληνικότητας στο μεσοπόλεμο

, Οδυσ-

σέας, Αθήνα 2006, σ. 46-48.

28. Σ

κοπετεα

, σ. 120-124.

29.

Το ίδιο

, σ. 129-133.