142 / 482
Και οικείο και ξένο: οι ομηρικές μεταφράσεις του Πολυλά στην απορία του ελληνικού 19ου αιώνα
141
Βρισκόμαστε όμως σε πεδίο κινούμενης άμμου. Κάθε μετάφραση μας υποχρε-
ώνει να επανεκτιμήσουμε την εικόνα της γλωσσικής κανονικότητας, παράλλη-
λα με εκείνη της ομηρικής ιδέας. Κάθε μεταφραστικό ιδίωμα, ξενίζοντας και
εξοικειώνοντας με τον δικό του τρόπο, προτείνει τη δική του, περισσότερο ή
λιγότερο πειστική, διαχείριση της σχετικής έντασης, στη μία ή την άλλη κατεύ-
θυνση, ορίζοντας εκ νέου τα κριτήρια της αφέλειας και του ύψους σε συνάρτη-
ση με αυτά του ξένου και του οικείου. Μπορεί να ανιχνευθεί κάτι το ποιητικά
υψηλό και στον πόλο της καθαρεύουσας αρχαιοπρέπειας μα και σε εκείνον της
δημοτικής λαϊκότητας· ενώ υπάρχει κάτι το ποιητικά αφελές και στη ρέουσα
αφηγηματικότητα του δημοτικού τραγουδιού μα και στη δύσβατη καλλιέπεια
του γλωσσικού αρχαϊσμού, και μάλιστα με τρόπους ιστορικά μεταβαλλόμε-
νους, που λειτουργούν διαφορετικά στις διάφορες εποχές. Το ζητούμενο είναι
λόγος που είναι και συνάμα δεν είναι κοινά κατανοητός και που κάνει ποίη-
ση αυτή την αμφιβολία. Κι έτσι ανακτούν ενδιαφέρον, υπό την οπτική του
εκάστοτε παρόντος, πολλές πεπαλαιωμένες ακρότητες ή και αδεξιότητες και
της καθαρεύουσας και της δημοτικής. Ας δούμε όμως τα πράγματα από πιο
κοντά, ξεκινώντας από τις μεταφράσεις στο έδαφος των οποίων αναφάνηκε
και ξεχώρισε η πολυλαϊκή ποιητική γλώσσα.
Μεταφραστικές συγκρίσεις
To απόσπασμα όπου θα επικεντρώσω τη συγκριτική μου προσέγγιση είναι το
προοίμιο της
Ιλιάδα
ς (Α 1-7). Τυπικά ομηρικό από πολλές απόψεις (διασκελι-
σμοί, σχετικά σύνθετη σύνταξη, χρήση λογότυπων κυρίως στους συνδυασμούς
επιθέτων και κυρίων ονομάτων), επιτρέπει συγκρίσεις ανάμεσα σε χαρακτηρι-
στικά διαφορετικές μεταφραστικές προσεγγίσεις:
Μῆνιν ἄειδε, θεά, Πηληϊάδεω Ἀχιλῆος
οὐλομένην, ἣ μυρί᾿ Ἀχαιοῖς ἄλγε᾿ ἔθηκε,
πολλὰς δ᾿ ἰφθίμους ψυχὰς Ἄϊδι προΐαψεν
ἡρώων, αὐτοὺς δὲ ἑλώρια τεῦχε κύνεσσιν
οἰωνοῖσί τε πᾶσι, Διὸς δ᾿ ἐτελείετο βουλή,
ἐξ οὗ δὴ τὰ πρῶτα διαστήτην ἐρίσαντε
Ἀτρεΐδης τε ἄναξ ἀνδρῶν καὶ δῖος Ἀχιλλεύς.
60
Η «κοινή» που επικαλείται στον τίτλο της μετάφρασής του ο Λουκάνης
60.
H
omer
,
The Iliad,
Harvard University Press, Cambridge Massachusetts,
1988, σ. 2.