283 / 562
ΜΙΧΑΛΗΣ Δ. ΚΟΝΑΡΗΣ
282
Καταλήγοντας, το έργο του Παπαρρηγόπουλου μας επιτρέπει να σχημα-
τίσουμε μια εικόνα της προσέγγισης και των χρήσεων της αρχαίας ελληνικής
θρησκείας την εποχή της «εθνικής ιστοριογραφίας». Σε αντίθεση με προγενέ-
στερες περιόδους και με την αξιοποίηση ξένων ιδεών, η θρησκεία των αρχαίων,
που φαινομενικά συνδέεται με μια από τις βαθύτερες τομές της ελληνικής
ιστορίας, απεικονίζεται, είτε ως διακριτή από τις «Ασιανές», είτε ως απονε-
κρωμένη εκ των έσω, είτε ως προαναγγέλλουσα το Χριστιανισμό, κατά τρόπους
που συμβάλλουν στην επίρρωση σύγχρονων ιδεών περί διαχρονικών εθνικών
χαρακτηριστικών και της συνέχειας και ενότητας της ελληνικής ιστορίας – όχι
όμως χωρίς αντιφάσεις, τη βαρύτητα των οποίων εναπόκειται στον αναγνώστη
να αξιολογήσει. Σε λίγα χρόνια η τελευταία θεώρηση θα πλαισιωνόταν από μια
άλλη απόπειρα να αμβλυνθεί η θρησκευτική ετερότητα που θα εστίαζε, αυτήν
τη φορά, στην επιβίωση προ-χριστιανικών στοιχείων στη χριστιανική Ελλάδα
με τις λαογραφικές μελέτες. Εκκινώντας από διαφορετικές αφετηρίες οι δύο
αυτές προσεγγίσεις του 19ου αιώνα θα εδραιώσουν από κοινού την αντίληψη
της θρησκευτικής συνέχειας και θα επηρεάσουν καταλυτικά τις νεοελληνικές
απόψεις για την αρχαία ελληνική θρησκεία.