B' ΤΟΜΟΣ

280 / 562

ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΥ
279
νικής θρησκείας της περιόδου.64 Αξιοποιώντας ερεθίσματα από το έργο του
Droysen, ο Παπαρρηγόπουλος δίνει βάρος στον συγκρητισμό ελληνικών και
ανατολικών θεοτήτων στην ελληνιστική περίοδο που προετοίμασε τον κόσμο
«εἰς τὴν παραδοχὴν καὶ τὴν κατάληψιν τοῦ μετ’ οὐ πολὺ ὑπὸ τοῦ Εὐαγγελίου
κηρυχθέντος ἑνὸς καὶ μόνου ἀληθινοῦ θεοῦ.» « Ἐπὶ τούτῳ», προσθέτει, «διὰ
τῶν ἀνεξερευνήτων ἐνεργειῶν τῆς Προνοίας προηγήθη ἡ τοῦ ἑλληνισμοῦ διά-
δοσις».65 Η προς Ανατολάς εξάπλωση των Ελλήνων και του «ημαρτημένου
θρησκεύματός» τους εντάσσεται λοιπόν εδώ σε ένα τελεολογικό σχέδιο με τη
σφραγίδα της Πρόνοιας. Ο θρησκευτικός συγκρητισμός καταδεικνύει πώς στα
πλαίσια ενός ανώτερου σχεδίου ήταν εφικτή η μερική υπέρβαση των διαφορών
της αρχαίας ελληνικής θρησκείας και των «Ασιανών». Η έμφαση στα ευεργε-
τικά αποτελέσματα της διάδοσης του ελληνικού πολιτισμού στην Ασία μπορεί
επίσης να αντιπαραβληθεί με τις παλαιότερες θεωρίες περί μεταλαμπάδευσης
στη Δύση της αρχαίας σοφίας εξ Ανατολής. Το νέο σχήμα που τονίζει την
αντίθετη κατεύθυνση συνάδει με το ρόλο που οραματίζεται ο Παπαρρηγόπου-
λος για τη νεώτερη Ελλάδα ως πρόμαχο του ευρωπαϊκού πολιτισμού και του
Χριστιανισμού στην Ανατολή.
Παρά την έμφαση που αποδίδεται στη σύζευξη των δύο κόσμων, εξακολου-
θούν να υπάρχουν στοιχεία και από τις δύο πλευρές που δεν εναρμονίζονται
αβίαστα με αυτήν. Το εγχείρημα του Ιουλιανού αναγκάζει τον Παπαρρηγόπου-
λο να δηλώσει:
«Μὴ φανῇ δὲ παράδοξον διότι λέγομεν … τὸν ἑλληνισμὸν ἐξανιστάμενον
κατὰ τοῦ νέου θρησκεύματος, ἐνῷ προηγουμένως εἴχομεν παραστήσει αὐτὸν
συμμαχήσαντα μετὰ τοῦ θρησκεύματος τούτου. Ἡ ἐθνικὴ κοινωνία περιῆλθε
πρὸς τὸν χριστιανισμὸν εἰς ποικίλας καὶ πολλάκις ἀντιθέτους σχέσεις».66
Από την άλλη πλευρά, παρά τη στάση Χριστιανών πατέρων που προάγουν
τον εμβολιασμό του Χριστιανισμού με τα θετικά του ελληνικού πολιτισμού,67
ο Παπαρρηγόπουλος αναγνωρίζει ότι επήλθε μακραίωνη πνευματική αντιπα-
λότητα μεταξύ Χριστιανισμού και ελληνισμού. Στη δεύτερη έκδοση της Ιστο-
64. The Inconceivable Polytheism. Studies in Religious Historiography (=His-
tory and Anthropology 3), επιμ. Francis Schmidt, Éditions des Archives Contem-
poraines, Paris 1987· Konaris.
65. Παπαρρηγοπουλος, 1864, σ. 420· Μεταλληνος, 1998, σ. 230.
66. Παπαρρηγοπουλος, 1865, σ. 564.
67. Παπαρρηγοπουλος, 1886, σ. ις΄. Πρβλ. Παπαρρηγοπουλος, 1865, σ. 664-67·
Μεταλληνος, 1998, σ. 232· Έφη Γ αζη, Ο δεύτερος βίος των τριών ιεραρχών, Νεφέλη,
Αθήνα 2004, σ. 66-71.