277 / 562
ΜΙΧΑΛΗΣ Δ. ΚΟΝΑΡΗΣ
276
θρησκεία σηματοδοτεί τα όρια στα οποία η τάση εξιδανίκευσης της ελληνικής
αρχαιότητας υποχωρεί έναντι της πίστης στην ανωτερότητα του Χριστιανισμού.
Στο έργο του Παπαρρηγόπουλου διακρίνουμε ωστόσο διαφορετικούς τρόπους
διαχείρισης της σχέσης του «ημαρτημένου θρησκεύματος» των αρχαίων και της
«αληθινής θρησκείας» των εκχριστιανισθέντων Ελλήνων με σημαντικές επιπτώ-
σεις για τη συνέχεια και ενότητα της ελληνικής ιστορίας. Μιλώντας σχηματικά
μπορούμε να κάνουμε λόγο για μια προσέγγιση που εστιάζει σε θεωρούμενα
αρνητικά στοιχεία της αρχαίας ελληνικής θρησκείας, τονίζει την αναγκαιότητα
υπέρβασής τους και αναγνωρίζει ότι αυτή επήλθε μέσω σφοδρής σύγκρουσης με
το Χριστιανισμό· και για μια προσέγγιση που χωρίς να παραβλέπει τα «αρνητι-
κά» ή τη σύγκρουση με το Χριστιανισμό δίνει επίσης βάρος σε σημεία σύγκλισης
και φέρει τη θρησκεία των αρχαίων Ελλήνων να έχει συμβάλει στην αποδοχή του
Ευαγγελίου. Η πρώτη προσέγγιση παρατηρείται στην πρώιμη μελέτη «Τὸ τελευ-
ταῖον ἔτος τῆς Ἑλληνικῆς ἐλευθερίας» (1844)· η δεύτερη σε μεταγενέστερα έργα
όπως η
Ιστορία του ελληνικού έθνους
(1860-1874, 1η έκδ.), κάτι που εν μέρει
αντικατοπτρίζει την εξέλιξη της ιστορικής θεώρησης του Παπαρρηγόπουλου.
49
Στο «τελευταῖον ἔτος» η θρησκεία συγκαταλέγεται στους παράγοντες που
παρεμποδίζουν την επίτευξη της ενότητας στην αρχαιότητα: «Εἰς τὴν ἀρχαίαν
Ἑλλάδα, τὰ πάντα προῆγον καὶ διετήρουν τὴν διαίρεσιν. Ἡ θρησκεία, διὰ τῆς
πολυθεΐας· ἡ ἐθνικὴ καταγωγὴ, διὰ τῆς διαφορᾶς τῶν φυλῶν· ἡ γλῶσσα, διὰ
τῆς ποικιλίας τῶν διαλέκτων».
50
Προκειμένου το έθνος να προχωρήσει στην
πορεία του προς την ενότητα είχε ανάγκη νέων στοιχείων έστω και αν αυτό
σήμαινε ότι «ἔπρεπε νὰ ὑποκύψῃ εἰς κλονισμοὺς σφοδροτάτους».
51
Μέσα από
επώδυνες ιστορικές διεργασίες «Τὴν πολυθεΐαν διεδέχθη ἡ ἑνότης τοῦ χριστια-
νισμοῦ· τὴν ποικιλίαν τῶν διαλέκτων, ἡ ἑνότης τῆς γλώσσης· τὴν διαφορὰν των
φυλῶν, ἡ ἑνότης τοῦ ἔθνους».
52
Όπως βλέπουμε, η πολύπλευρη, και όχι μόνο
θρησκευτική, ρήξη μεταξύ παλαιού και νέου αναγνωρίζεται εμφατικά, δικαιο-
λογείται όμως εν ονόματι του στόχου της ενότητας.
Αναφορές στις αντιθέσεις και στη σύγκρουση των δύο κόσμων δεν λεί-
πουν και σε μεταγενέστερα έργα του Παπαρρηγόπουλου και ασφαλώς όχι και
από την πρώτη και την δεύτερη έκδοση της
Ιστορίας του ελληνικού έθνους
.
Στην πρώτη έκδοση αναφέρεται μάλιστα: «Δυστυχῶς ἡ εἰρηνικὴ συμβίωσις
49.
Κ
ουμπουρλης
,
2012, σ. 18.
50.
Π
απαρρηγοπουλος
, «Το τελευταίον έτος της Ελληνικής ελευθερίας», 1844,
(=«Κορίνθου άλωσις υπό του Μομμίου»),
Π
απαρρηγοπουλος
,
1858, σ. 145-187, σ. 145.
51.
Π
απαρρηγοπουλος
,
1844, σ. 146.
52.
Στο ίδιο
·
Δ
ημαρας
,
1986, σ. 121.