342 / 482
Ελληνικότητα και πηγές της αρχαιότητας
341
επέστρεψε δυναμικά ως ο αληθινός κληρονόμος μιας χριστιανικής αυτοκρα-
τορίας που παρήκμασε στη Δύση. Στο μέτρο που η Ελλάδα βρισκόταν στο
περιθώριο του κινήματος του Διαφωτισμού, έπρεπε να στηριχθεί και να ανα-
δειχθεί, μέσω κυρίως του Κοραή, η σημασία του ελληνικού Διαφωτισμού. Η
λαογραφία συνεισφέρει και αυτή αναδεικνύοντας μέσα από τις μελέτες της
την αδιάσπαστη συνέχεια με την αρχαιότητα που αποτυπώνεται στα ήθη και
τα έθιμα της σύγχρονης Ελλάδας. Η επιστροφή στις πηγές θεμελιώνεται ιστο-
ρικά και περνάει μέσα από τον
‘
λαό’ που γίνεται ο εγγυητής του
‘
γένους’,
χάρη στην ιδέα της διαχρονικής ελληνικότητας. Απέναντι, από τη μια μεριά, σε
αυτή τη μυθική εικόνα και, από την άλλη μεριά, στην πολιτική και πολιτισμική
πραγματικότητα του σύγχρονου Ελληνισμού, οι προσπάθειες τείνουν στο να
γεφυρωθεί το χάσμα, που ωστόσο παραμένει και ρίχνει τη σκιά του στις ιδε-
ολογικές συγκρούσεις του 20ού αιώνα, όπως στον διχασμό και τον Εμφύλιο.
Είτε η έμφαση δίνεται στην αναγέννηση της κλασικής αρχαιότητας, ως
κοιτίδας του ευρωπαϊκού πολιτισμού, είτε στην αυθεντικότητα του Χριστια-
νισμού, που διαφυλάχθηκε χάρη στην ορθοδοξία, η Ελλάδα εντέλει ενσαρ-
κώνει μια σανίδα σωτηρίας, τη διαφυλαγμένη ετερότητα, την αυθεντικότητα
και την καθαρότητα, απέναντι σε έναν δυτικό κόσμο που βρίσκεται σε κρίση.
Ο Michael Herzfeld μας έδειξε ξεκάθαρα πως η ανθρωπολογία χρησιμοποί-
ησε την Ελλάδα προκειμένου ο ευρωπαϊκός πολιτισμός, «επιστρέφοντας»
στις ίδιες τις διανοητικές και πνευματικές του ρίζες, να βρει το απαραίτητο
ιστορικό υπόβαθρο ώστε να οικοδομήσει την ενότητά του. Ταυτόχρονα όμως
αρνήθηκε αυτή τη θέση στους σύγχρονους Έλληνες, που αποτελούσαν έναν
λαό πολιτισμικά καθυστερημένο. Εκεί ακριβώς έγκειται η αντίφαση μεταξύ
παρουσίας και απουσίας των Ελλήνων στο αφήγημα, η αμφισημία της σχέσης
με τους Έλληνες, τους οποίους η ανθρωπολογία επικαλείται, αλλά συνάμα
βάζει στο περιθώριο. Και ο Herzfeld δικαίως κάνει λόγο για «μια οιδιπόδεια
σχέση στην καρδιά της διανοητικής ιστορίας της Ευρώπης», για μια σχέση
που αναγκάζει τη σύγχρονη Ελλάδα είτε να προδώσει την αποστολή της είτε
να παραμείνει στο περιθώριο.
Είναι ακριβώς αυτός ο μύθος, ο οποίος αντλεί την ισχύ του και από τη
γερμανική φιλοσοφία της ιστορίας, που καθιστά την Ελλάδα ένα κέντρο, ένα
κέντρο που ωστόσο βρίσκεται μακριά, βρίσκεται «αλλού»: ένα κέντρο που, για
τους Έλληνες, πρέπει να ανακτηθεί σύμφωνα με τη Μεγάλη Ιδέα, αλλά που
μετά το 1922 μετατρέπεται σε έναν μακρινό ορίζοντα.
Ακόμα και η ιδέα της ελληνικής ιδιαιτερότητας εντάσσεται ουσιαστικά στο
ίδιο ρεύμα, από την αντίθετη ωστόσο κατεύθυνση, από τη σκοπιά δηλαδή
αυτού που τελεί υπό τη δυτική κυριαρχία και που ασκεί κριτική στη Δύση