Ο ελληνικός περιοδικός τύπος του 19
ου
αιώνα
163
διατυπώνεται ρητά (1844)
15
και εξαπλώνεται στη συνείδηση
των λογίων, φιλο-ορθόδοξα λαϊκά κινήματα όπως αυτό του
Παπουλάκου (1851-1852) αμφισβητούν το πρότυπο της οθω-
νικής εξουσίας και ο Κριμαϊκός πόλεμος (1853-1856) δημι-
ουργεί εθνικές προσδοκίες που τελικά διαψεύδονται.
16
Τη δεκαετία του 1850, λοιπόν, είχαν σωρευθεί αρκετά ζη-
τήματα που έχρηζαν άμεσης επίλυσης: Πόσο «Έλληνες» ήταν
οι σημερινοί Έλληνες, ποιος ο προορισμός και ποιες οι εθνι-
κές προσδοκίες τους; Το κλειδί για την απάντηση αυτών των
ερωτημάτων βρισκόταν στην ίδια την ελληνική ιστορία: Αν το
έθνος δεν ήταν υπόδουλο για χίλια πεντακόσια χρόνια, αντίθε-
τα είχε καταφέρει να κυριαρχήσει στην Ανατολή και να εγκα-
θιδρύσει παντοδύναμες ελληνικές αυτοκρατορίες, τότε ίσως
θα μπορούσε να το επιτύχει ξανά στο μέλλον.
17
Όπως γίνεται φανερό, η δεκαετία του 1850 κατέχει εξέ-
χουσα θέση σε ό,τι αφορά την ιστορία των ιδεών στην Ελλά-
δα, επειδή πρόκειται για μία εποχή έντονων ιδεολογικών
15. Γενικά για τη Μ. Ιδέα στα μέσα του 19
ου
αιώνα, βλ. Κ. Θ. Δημα-
ράς,
Ελληνικός Ρωμαντισμός
(Νεοελληνικά μελετήματα 7), Ερμής, Αθήνα
1982, σσ. 359-363. Ο όρος «Μ. Ιδέα» συνδέεται συνήθως με την ομι-
λία του Ιωάννη Κωλέττη στην Εθνοσυνέλευση του 1844. Πρβλ. όμως και
Paschalis M. Kitromilides, «On the intellectual content of Greek nationalism:
Paparrigopoulos, Byzantium and the Great Idea», στον τόμο
Byzantium
and the Modern Greek Identity
, επιμ. D. Ricks & P. Magdalino, Ashgate,
Aldershot – Burlington 1998, σσ. 25-33, σσ. 26-27 για μία πρωιμότερη
(και πιο γενική) χρήση από τον Αλέξανδρο Σούτσο.
16. Για όλους αυτούς τους παράγοντες, βλ. Σκοπετέα, σσ. 178-179.
Ειδικά για τη διάψευση των εθνικών προσδοκιών από την ήττα των
Ρώσων στον Κριμαϊκό πόλεμο και τη μετατόπιση των επιδιώξεων του
ελληνικού κράτους από την «επανάσταση» και την «επέκταση» σε μία
«πνευματική» εξάπλωση του Ελληνισμού στην Ανατολή, βλ. Νίκος Σιγά-
λας, «Ελληνισμός και εξελληνισμός: ο σχηματισμός της νεοελληνικής
έννοιας ελληνισμός»,
Τα Ιστορικά
, τ. 18, τχ. 34 (Ιούνιος 2001), σσ. 3-70,
σσ. 41-46.
17. Για τις γεωπολιτικές βλέψεις του ελληνικού κράτους στην Ανα-
τολή, σε συνδυασμό με τον εξελληνισμό της εθνικής ιστορίας, βλ. Κου-
μπουρλής,
Ιστορικές οφειλές
…, ό.π., σ. 543, σημ. 25 και σ. 544.